صبر در قرآنعامترین و مهم‌ترین صفت انسانی بازدارنده «صبر» است، که در این مقاله به اقسام و اوصاف آن خواهیم پرداخت. فهرست مندرجات۲ - بازداری صبر ۳ - انواع صبر ۳.۱ - از جهت مفهوم ۳.۲ - از جهت موضوع ۳.۲.۱ - صبر بر مکروهات ۳.۲.۲ - صبر بر سختی‌ها ۳.۲.۳ - صبر بر معصیت ۳.۲.۴ - پاداش صبر بر مصیبت ۳.۳ - از جهت حکم ۴ - مراتب صبر ۵ - ارزش صبر ۵.۱ - ارزش صبر در آیات ۵.۲ - ارزش صبر در روایات ۶ - آثار صبر ۶.۱ - آثار صبر در قول علمای اخلاق ۷ - عناوین مرتبط ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - صبر در لغت«صبر» در لغت عرب به معنای حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است. و برخی نیز آن را بازداشتن نفس از اظهار بی‌تابی و بی‌قراری دانسته‌اند. در فرهنگ اخلاقی، صبر عبارت است از وادار نمودن نفس به انجام آنچه که عقل و شرع اقتضا می‌کنند و باز داشتن از آنچه عقل و شرع نهی می‌کنند. ۲ - بازداری صبربا توجه به تعاریف مذکور، «صبر» یک صفت نفسانی بازدارنده و عامی است که دارای دو جهت عمده است: از یک سو گرایش‌ها و تمایلات غریزی و نفسانی انسان را حبس و در قلمرو عقل و شرع محدود می‌کند. از سوی دیگر نفس را از مسئولیت‌گریزی در برابر عقل و شرع باز داشته و آن را وادرا می‌کند که زحمت و دشواری پایبندی به وظایف الهی را بر خود هموار سازد. البته این حالت اگر به سهولت و آسانی در انسان تحقق یابد، به آن «صبر» و هر گاه فرد خود را با زحمت و مشقت بدان وادار سازد، «تصبر» می‌گویند. ۳ - انواع صبربر مبنای مفهوم عام و گسترده‌ای که برای صبر بیان شد، عالمان اخلاق از جهات مختلف انواع متعددی برای صبر بیان داشته‌اند که مهم‌ترین آنها به اختصار بیان می‌گردد. ۳.۱ - از جهت مفهومبر طبق تعاریف پیش گفته، گاهی مراد از صبر، ایجاد هر نوع محدودیت در جاذبه‌ها و دافعه‌های نفسانی است که مفهومی عام است و گاهی مراد از آن صرفا بازداشتن نفس از اظهار بی‌تابی و عدم رضایت نسبت به امور ناخوشایند و سختی‌ها است. بنابراین صبر دارای دو مفهوم است که گاهی در مفهوم خاص به کار می‌رود. ۳.۲ - از جهت موضوعصبر در مفهوم عام خود، از حیث موضوع دارای انواع متعددی است: ۳.۲.۱ - صبر بر مکروهاتگاهی صبر بر سختی‌ها و مصیبت‌ها و عدم اضطراب و پریشانی و حفظ سعه صدر در مقابل آنها است، که به آن «صبر بر مکروهات» می‌گویند و در مقابل آن «جزع» و بی‌قراری وجود دارد. ۳.۲.۲ - صبر بر سختیهانوع شایع و رایج آن همین قسم است. صبر بر دشواری‌های جنگ «شجاعت» نام دارد و در مقابل آن «جبن» و ترس قرار دارد. گاهی در مقابل سرکشی و طغیان غضب و خشم است، که «حلم» و «کظم غیظ» نام دارد. گاهی صبر، در انجام عبادت است که در مقابل آن «فسق» قرار داد و به مفهوم عدم پایبندی به عبادات شرعی است. ۳.۲.۳ - صبر بر معصیتگاهی صبر در برابر شهوات شکم و غریزه جنسی است که «عفت» نام دارد و در مقابل غریزه دنیاطلبی و زیاده‌خواهی است که «زهد» نام دارد و در مقابل آن «حرص» قرار می‌گیرد. گاهی نیز صبر بر کتمان اسرار است که «رازداری» نام دارد.و هم چنین برخی از عالمان اخلاق، صبر را از این جهت به صبر بر متاع دنیا (سراء) و صبر بر بلا (ضراء) تقسیم کرده‌اند. ۳.۲.۴ - پاداش صبر بر مصیبتپیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌واله) می‌فرمایند: صبر سه قسم است: ۱. صبر به هنگام دیدن مصیبت ۲. صبر بر طاعت خدا ۳. صبر به هنگام معصیت. بنابراین هرکس بر مصیبتی صبر کند و سختی آن را به نیکوئی تحمل نماید خدای متعال برای وی سیصد درجه می‌نویسد بطوری که ما بین هر درجه فاصله‌ای هست به مقدار فاصله موجود میان آسمان و زمین. و هر کس بر طاعت خدا صبر نماید خدای متعال برای وی ششصد درجه عطا می‌کند که ما بین هر درجه فاصله‌ای هست مثل فاصله موجود میان پائین‌ترین نقطه زمین تا عرش خدا. و هر کس بر معصیت خدا صبر کند (معصیت خدا را انجام ندهد) خدای متعال برای وی نهصد درجه عنایت می‌فرماید که ما بین هر درجه فاصله‌ای هست مثل مقدار فاصله موجود از پائین‌ترین نقطه زمین تا منتهای عرش خدا. ۳.۳ - از جهت حکمصبر به اعتبار حکم تکلیفی‌اش به پنج نوع تقسیم می‌شود: صبر واجب که در مقابل شهوات و گرایش‌های حرام است و صبر مستحب که بر دشواری‌های انجام مستحبات، است. صبر حرام که بر بعضی آزار و اذیت‌ها است؛ مانند صبر در مقابل تجاوز دیگران بر مال، جان و ناموس انسان. صبر در مقابل امور مکروه و ناخوشایند، مانند صبر بر سختی روزه گرفتن در روز عاشورا که مکروه می‌باشد. در غیر این موارد صبر مباح است. بنابراین «صبر» همواره امری است پسندیده نیست، بلکه گاهی حرام و مکروه هم می‌شود. ۴ - مراتب صبربرخی از عالمان اخلاق و اهل معرفت برای صبر بر امور ناخوشایند (صبر خاص) سه مرتبه قائل شده‌اند: ۱. صبر توبه‌کنندگان، و آن عبارت است از ترک شکوه، بی‌تابی و بی‌قراری و رفتار غیر طبیعی و پریشان نداشتن؛ ۲. صبر زاهدان؛ یعنی علاوه بر مرتبه اول، بر آنچه نسبت به انسان مقدر شده از سختی‌ها و درد و رنج‌ها، رضایت قلبی داشتن؛ ۳. صبر صدیقان؛ یعنی علاوه بر دو مرتبه قبل، نسبت به آنچه خداوند در حق انسان مقرر داشته، عشق ورزیدن و آن را دوست داشتن. ۵ - ارزش صبرواژه «صبر» در شکل‌های مختلف بیش از صدبار در قرآن به کار رفته است که خود به خود بیانگر اهمیت این موضوع است. قرآن کریم در بیان علت رسیدن بعضی از بنی‌اسرائیل به مقام امامت و هدایت مردم می‌فرماید: «و جعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون» و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می‌کردند. و در باب چگونگی پاداش صابران در آخرت، در جایی به آنها وعده پاداشی بهتر از آنچه عمل کرده‌اند، می‌دهد: «و لنجزین الذین صبروا اجرهم باحسن ما کانوا یعملون» «و قطعا کسانی را که شکیبایی کردند به بهتر از آنچه عمل کردند، پاداش خواهیم داد.» ۵.۱ - ارزش صبر در آیاتدر آیات دیگر در تعیین مقدار پاداش صابران می‌فرماید: «اولئک یؤتون اجرهم مرتین بما صبروا و یدرؤن بالحسنة السیئة و مما رزقناهم ینفقون» آنان‌اند که به (پاس) آنکه صبر کردند و (برای آنکه) بدی را با نیکی دفع می‌نمایند و از آنچه روزی شان داده‌ایم انفاق می‌کنند، دوبار پاداش خواهند یافت.» در جای دیگر اعلام می‌دارد که اجر و پاداش صابران از حد و شمارش خارج است و آنها بدون حساب، پاداش دریافت می‌دارند: «انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب» «بی‌تردید، شکیبایان پاداش خود را بی‌حساب (و) به تمام خواهند یافت.» همچنین خداوند به صابران وعده همراهی داده است: «و اصبروا ان الله مع الصابرین» «و صبر کنید که خداوند با شکیبایان است» «بلی ان تصبروا و تتقوا و یاتوکم من فورهم هذا یمددکم ربکم بخمسة آلاف من الملائکة مسومین» نصرت و پیروزی را تنها در سایه صبر و شکیبایی میسر می‌داند. «اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئک هم المهتدون» هدایت، درود و رحمت پروردگار را به صابران ارزانی می‌دارد. «والله یحب الصابرین» صابران را در زمره دوستان و محبوبان خود یاد می‌کند. «فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل» بارها و بارها به فرستادگان خود و همه انسان‌ها سفارش به صبر می‌نماید. از بندگان خاص خود نقل می‌کند که همواره از خداوند درخواست توفیق صبر و شکیبایی می‌کرده‌اند. و ده‌ها مورد دیگر که همگی بیانگر ارزش والای صبر در نظام اخلاقی اسلام است. ۵.۲ - ارزش صبر در روایاتامام صادق (علیه‌السّلام) نیز می‌فرماید: «صبر برای ایمان به منزله سر برای بدن است؛ همچنان که اگر سر برود بدن هم از بین می‌رود، اگر صبر از کف رود، ایمان نیز از کف می‌رود.» از امام باقر (علیه‌السّلام) در باب اهمیت صبر نقل شده است: «بهشت در پوششی از ناملایمات (و بردباری) است؛ پس هر که در دنیا بر ناملایمات صبر کند به بهشت رود. و دوزخ در پوشش لذت‌ها و خواهش‌های نفس است؛ پس هر که لذت و خواهش نفس را برآورد، به دوزخ می‌رود.» ۶ - آثار صبربرای صبر آثار فراوان دنیوی و اخروی می‌توان بر شمرد؛ از جمله امام علی (علیه‌السّلام) در بخشی از تحلیل خود نسبت به عزت و ذلت برخی امم گذشته می‌فرماید: چون خدا دید چگونه در راه دوستی او بر آزار شکیبایی‌اند، و چسان از بیم او ناخوشایندی را تحمل می‌نمایند، از تنگناهای بلا، گشایشی برایشان پدید آورد، و از پس خواری ارجمندشان فرمود و آرامش را جایگزین بیم کرد. پس پادشاهان حکمران شدند و پیشوایان با فر و شان و کرامت خدا در حق آنان تا بدان جا رسید که دیده آرزو نهایت آن را ندید.» ۶.۱ - آثار صبر در قول علمای اخلاقبعضی از عالمان اخلاق صبر را دروازه ورود به مقام رضایت به مقدرات الهی و مقام رضا را باب رسیدن به وادی محبت پروردگار دانسته‌اند. [۲۶]
نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ج۳، ص۲۸۳.
بنابراین از آثار مهم صبر در همین دنیا می‌توان از دستیابی به مقام «رضا» و «محبت» نام برد.محورهای متعدد دیگری درباره «صبر» قابل طرح است؛ از قبیل مناسبات صبر و شکر، راه‌های دستیابی به شکیبایی و مانند آن که به دلیل اختصار از طرح آنها خودداری می‌شود. همان گونه که در قرآن آمده است، صبر سبب افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها می‌گردد، ازاین‌رو خداوند مؤمنان را به یاری جستن از صبر دعوت کرده است. امام خمینی نیز صبر را کلید ابواب سعادت و منشا نجات از مهلکه‌ها می‌داند و معتقد است صبر بر مصائب، انسان را آزموده می‌سازد تا از عبودیت نفس خارج گشته، این صفت در او ملکه گردد، همچنین مقام صبر در ناگواری‌ها سبب رضا به قضای الهی و صبر در معاصی سبب تقوای نفس می‌شود. به اعتقاد ایشان، صبر در دنیا مشکلات را بر انسان آسان و عزم و اراده انسان را تقویت می‌کند. در مقابل بی‌صبری و ناشکیبایی، عاملی است که انسان را در دنیا، سست‌عنصر و بی‌ثبات، اراده را ضعیف و عقل را سست و در آخرت نزد ملائکه و درگاه الهی بی‌ارزش می‌سازد، بلکه اضطراب‌های درونی و شکایت‌های زبانی، در صورت ملکه شدن، سبب ایجاد حالت دشمنی با ذات مقدس الهی، شقاوت ابدی و گرفتار شدن در عذاب الهی می‌گردد. امام خمینی معتقد است فطرت اصلی انسان بر اساس حب کمال و جمال شکل‌گرفته، خداخواه است؛ ازاین‌رو هر سختی‌ای که بر او وارد می‌شود، جزع نکرده بر آن صبر می‌کند، مگر مصیبت فقدان وصال محبوب که برای او ناگوار است و جزع آدمی بر فراق محبوب، حقیقی است. [۲۹]
خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۲۰-۴۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
ایشان، برای نتایج و تحصیل صبر دو راه ارائه می‌دهد یکی راه ریاضت و تربیت نفس به‌گونه‌ای که اگر انسان در سختی‌ها، ناگواری‌ها و نیز مشقت عبادت و تلخی ترک لذت‌های نفسانی به‌واسطه فرمان محبوب، صبر کند، ملکه‌ای نوری درون او ایجاد شده، به مقام صبر می‌رسد و دیگری باید به نفس خود بفهماند شکایت از قضای الهی نزد مخلوق ضعیف، مفید نیست و چه‌بسا نزد مردم، فردی سست‌عنصر و کم ثبات معرفی شود و در درگاه الهی نیز از ارزش بیفتد. [۳۱]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۶، ص۶۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۷ - عناوین مرتبطتوفیق در صبر (قرآن)؛ استعانت از صبر (قرآن)؛ اسوه‌های صبر (قرآن)؛ بهشتی شدن با صبر (قرآن)؛ حکم صبر (قرآن)؛ دعا برای صبر (قرآن) ۸ - پانویس۹ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «صبر در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۷ • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |